Een gezamenlijke productie van Deaf Journalism Europe door Olivia Røntved Egeberg en Kenny Åkesson (Teckenrapport), Benedikt Sequeira Gerardo (Taubenschlag) en Jozef Vahovský (Správy SPJ)

Wanneer je een doof persoon ontmoet zonder gebarentaal te kennen, hoe zorg je dan voor effectieve communicatie? Meestal vertaalt een horende tolk gebarentaal gesproken taal naar gebarentaal en omgekeerd. In de meeste situaties huur je zo’n tolk in om het gesprek mogelijk te maken. In sommige gevallen is echter een extra schakel nodig: een dove tolk. Dit kan nodig zijn wanneer de dove persoon uit een andere achtergrond komt, zoals dove vluchtelingen of migranten. Of als de dove persoon beperkte toegang heeft gehad tot formeel onderwijs of taalontwikkeling. Of als de dove persoon communiceert op een manier die moeilijk te begrijpen is voor horende tolken, zoals zeer visueel of niet-standaard gebaren.

Een dove tolk is een professional die zelf doof is en helpt bij communicatie tussen verschillende gebarentalen, bij taalkundige nuances of bij het vertalen van gebarentaal naar een visuele vorm van communicatie.

De groeiende behoefte aan dove tolken

Er is een toenemende vraag naar dove tolken in openbare instellingen zoals ziekenhuizen, rechtbanken en sociale diensten. Dove tolken zijn cruciale schakels geworden om gelijke toegang tot informatie en rechten te waarborgen. Ze zijn dan ook niet alleen nodig bij media-optredens en publieke evenementen zoals conferenties en algemene vergaderingen, maar ook in sociale en juridische settings waar nauwkeurige communicatie van groot belang is. Toch is er een groot verschil tussen vraag en aanbod, vaak door financiële drempels en een gebrek aan erkenning van de noodzaak.

Uit een kleine enquête onder 50 van de ongeveer 350 dove tolken uit heel Europa bleek dat 62,2% actief is in tolken, wat wijst op de sterke vraag in dit veld ondanks voortdurende financiële uitdagingen.

Historisch gezien bestaan dove tolken al vele jaren, maar pas in de laatste decennia is het beroep officieel erkend. Overheidsinstanties zetten nu in verschillende contexten dove tolken in; zo zien we dat de Duitse federale overheid een dove tolk inhuurt om zeer belangrijke informatie te vertolken, bijvoorbeeld tijdens persconferenties. Toch is er nog geen formele erkenning of wettelijke verplichting die de aanwezigheid van dove tolken garandeert, wat veel doven in een kwetsbare positie brengt.

Volgens het Nationale Samenwerkingsverband van Tolkopleidingen (NCIEC) in de Verenigde Staten beschikken dove tolken over unieke taalkundige en culturele inzichten, waardoor hun vertalingen vaak nauwkeuriger en natuurlijker overkomen voor dove gebruikers. Onderzoek toont aan dat de samenwerking tussen een dove en een horende tolk leidt tot een hogere mate van begrip en precisie.

Definitie en evolutie van dove tolken

Dove tolken verschillen van traditionele tolken gebarentaal, waarbij een horende tolk vertaalt tussen gesproken taal en gebarentaal. Een dove tolk bemiddelt vaak tussen verschillende gebarentalen of past de gebarentaal aan op het specifieke taalniveau van de gebruiker. Dove tolken hebben vaak een dieper begrip van taalkundige nuances, omdat gebarentaal hun moedertaal is.

Akimov Mikhail, een Russische dove tolk uit Italië, zag een sterke toename in de vraag naar dove tolken tijdens de oorlog in Oekraïne, vooral onder pas aangekomen vluchtelingen:

“Veel dove Oekraïners kwamen naar Italië. Ik kon voor hen tolken omdat de Russische en Oekraïense gebarentaal vrijwel identiek zijn. Een horende tolk met alleen kennis van de Italiaanse gebarentaal had geen effectieve communicatie kunnen bieden.”

Volgens een studie van de Deense Nationale Dovenvereniging (DDL) uit 2016 is tolken tussen doven al lange tijd een informele praktijk, waarbij doven elkaar helpen communiceren in scholen, op het werk en in sociale settings. Pas kort geleden is dit geëvolueerd tot een erkend beroep met officiële diplomering in meerdere landen.

Verschillen in het veld van dove tolken binnen Europa

De structuur van dove tolken verschilt sterk per Europees land. Volgens het rapport Dove tolken in Europa (2016) hebben sommige landen formele opleidingsprogramma’s opgezet, terwijl het werk van dove tolken in andere landen nog steeds wordt gezien als informele ondersteuning. Dit beïnvloedt de ontwikkeling en financiering van dove tolken. In landen als Duitsland en het Verenigd Koninkrijk zijn dove tolken relatief gebruikelijk, terwijl erkenning en financiering elders nog ontbreken.

De Zweedse dove tolk Jonas Brännvall deelt zijn ervaring:

“Ik had een ontmoeting met een dove cliënt die mijn werk eerst weigerde. Mijn horende collega moedigde hem aan het toch te proberen, aangezien directe communicatie niet werkte. Aan het einde zei de cliënt dat het een fantastische ervaring was en veel beter dan verwacht.”

Verantwoordelijkheden en uitdagingen

Dove tolken hebben de verantwoordelijkheid om soepele communicatie te garanderen. Dit vereist niet alleen taalkundige precisie, maar ook cultureel en sociaal begrip. Ze werken vaak samen met horende tolken voor de meest effectieve communicatie.

Het werk als dove tolk kan emotioneel belastend zijn. Akimov Mikhail vertelt:

“In het begin was het moeilijk om Oekraïense vluchtelingen te tolken als Rus. Sommige doven reageerden aanvankelijk negatief, maar werden na een gesprek comfortabeler. Ik werk altijd neutraal en professioneel, maar soms moet ik een pauze nemen om emoties te verwerken na het tolken van oorlogsverhalen.”

Jonas Brännvall voegt toe:

“Het is lastig wanneer je dezelfde frustraties deelt als de dove cliënt, terwijl de horende ontvanger dat culturele inzicht mist.”

Waarom dove tolken belangrijk zijn

Volgens het rapport Dove tolken in Europa (2016) zijn er grote verschillen in het aantal dove tolken per 1.000 dove gebarentaalgebruikers. Denemarken scoort hoog met 3 dove tolken per 1.000 gebruikers. Ter vergelijking: Zweden en Finland hebben er 1,1, Noorwegen 2, en Slovenië het hoogste aantal met 5,7. IJsland volgt met 4.

Andere landen scoren lager: Zwitserland 1,5, Kroatië 1,7, Tsjechië en Griekenland 1,0. Helemaal onderaan staan Portugal en Italië met 0,1 per 1.000, en Rusland met slechts 0,03.

In absolute aantallen heeft Denemarken ongeveer 15 dove tolken, vergeleken met 45 in Frankrijk, 30 in Duitsland en 20 in het VK. Landen zoals België (Vlaanderen), Tsjechië, Finland, Ierland, Polen en Portugal hebben elk ongeveer 10 dove tolken. Ondertussen hebben Oostenrijk, Estland, Italië, Letland, Nederland, Noorwegen, Rusland, Servië en Slovenië slechts 1 tot 5 dove tolken, wat wijst op grote verschillen in toegang tot dove tolken binnen Europa.

Het is inmiddels bijna tien jaar geleden dat deze cijfers zijn verzameld, en nieuwe gegevens zijn nodig. Zo heeft Duitsland inmiddels 40 dove tolken. Toch maken deze verschillen duidelijk dat dove tolken per land anders georganiseerd zijn, wat invloed heeft op de toegankelijkheid van tolken en de inclusie van doven in de samenleving.

Het gebruik van dove tolken is zeer belangrijk voor volledige maatschappelijke inclusie. Veel doven met verschillende taalachtergronden ervaren barrières in toegang tot gezondheidszorg en het juridische systeem wanneer er geen tolk beschikbaar is die hun taal en cultuur begrijpt.

Een rapport van het Europese Forum van Tolken Gebarentaal (EFSLI) uit 2024 toont aan dat de vraag naar meer dove tolken in de maatschappij aanhoudt, vooral in landen met veel dove migranten en vluchtelingen. Financiële belemmeringen blijven echter een probleem voor veel doven die toegang zoeken tot dove tolken. Omdat het inhuren van horende tolken al kosten met zich meebrengt, bestaat er vaak weerstand tegen extra middelen voor dove tolken, zelfs wanneer die essentieel zijn voor nauwkeurige communicatie.

Jonas Brännvall beschrijft het probleem:

“In Zweden zijn er meer dove tolken dan opdrachten, waarschijnlijk door een gebrek aan bewustzijn bij de autoriteiten. Veel opgeleide dove tolken moeten ander werk doen omdat er te weinig opdrachten zijn voor een stabiel inkomen.”

Akimov Mikhail voegt toe:

“In Italië vertrouwt de dovengemeenschap vaak meer op horende mensen dan op dove tolken. Er is een grote behoefte aan bewustwording over waarom dove tolken noodzakelijk zijn.”

Carolyn Denmark, een Britse dove tolk, merkt op:

“Nog maar vier à vijf jaar geleden werd er lacherig gedaan over dove tolken, maar dat verandert. Veel doven beseffen nu hoe veel gemakkelijker het is om een dove tolk te begrijpen dan een horende tolk.”

De weg vooruit: versterking van dove tolken

Ondanks de groeiende erkenning van dove tolken blijft er een grote kenniskloof bestaan over hun effectiviteit en de specifieke dynamiek van het tolkproces. Er is nog weinig inzicht in de cognitieve, taalkundige en culturele factoren die dove tolken onderscheiden van hun horende collega’s. Meer onderzoek is nodig om deze aspecten te verkennen en een sterkere basis voor het beroep te leggen.

Jonas Brännvall benadrukt deze noodzaak:

“Er is nog zoveel dat we niet volledig begrijpen over de precieze verschillen tussen een horende tolk en een dove tolkl. Wat gebeurt er precies in dat tolkproces? We hebben meer onderzoek nodig naar deze vragen.”

Om een sterkere toekomst voor tolken te waarborgen, is een combinatie van bewustwording, politieke inzet en structurele erkenning van de essentiële rol van dove tolken vereist. Meer landen zouden duidelijke richtlijnen moeten invoeren voor het gebruik van dove tolken in openbare instellingen, zoals in de Ierse gezondheidszorg, waar zowel dove als horende tolken verplicht zijn bij bepaalde opdrachten.

Alleen met meer bewustzijn en beleidsverandering kan een stabiele beroepsgroep van dove tolken ontstaan, die uiteindelijk zorgt voor betere toegang en inclusie van de dovengemeenschap.