Dove mensen in detentie: een vergeten groep binnen het strafrechtsysteem

Doven in de samenleving worden dagelijks geconfronteerd met vele uitdagingen, die in een gevangenis nog complexer worden. Over dove gedetineerden wordt zelden gesproken, maar hun situatie verdient serieuze aandacht. Dit artikel analyseert hun positie, benoemt de belangrijkste problemen en stelt mogelijke oplossingen voor die hun omstandigheden kunnen verbeteren.

Wij spraken met Tomas Dunko uit Slowakije, een dove jurist die zich al jarenlang inzet voor de rechten van doven en dove Roma binnen het strafrecht. We vroegen hem naar de belangrijkste problemen die doven ondervinden in strafprocedures, en naar mogelijke oplossingen voor hun moeilijke situatie.

Doven, taalachterstand en hun positie binnen het strafrecht
De taalachterstand van doven is niet alleen een onderwijskundig en sociaal probleem, maar heeft ook ernstige gevolgen binnen het strafrecht. Gebrek aan toegang tot informatie, beperkte communicatiemogelijkheden en lage geletterdheid zorgen ervoor dat doven zich vaak niet effectief kunnen verdedigen in strafzaken. Dit geldt niet alleen voor doven uit de reguliere samenleving, maar ook – en in versterkte mate – voor dove Roma, die in een nog kwetsbaardere positie verkeren, zowel als slachtoffer, getuige als verdachte.

De juridische status van dove mensen in strafprocedures

Volgens het strafrecht hebben dove en slechthorende mensen recht op een tolk gebarentaal als zij de taal waarin de procedure wordt gevoerd niet begrijpen of beheersen. Deze tolk kan gebarentaal (bijvoorbeeld de Slowaakse gebarentaal) of een andere communicatievorm naar voorkeur van de verdachte of getuige gebruiken. Als dove Roma of andere doven geen standaard gebarentaal gebruiken maar een andere communicatievorm, kunnen hun verklaringen verkeerd geïnterpreteerd worden, wat kan leiden tot foutieve juridische beslissingen.

Daarnaast verplicht de Wet op de Tenuitvoerlegging van Vrijheidsstraffen dat gedetineerden worden geïnformeerd over hun rechten en plichten op een voor hen begrijpelijke manier. Voor dove gevangenen zou dit het inschakelen van een tolk gebarentaal moeten betekenen, maar in de praktijk wordt deze verplichting vaak onderschat of slecht uitgevoerd.

De risico’s van taalachterstand in strafprocedures
Dove mensen en dove Roma die worden beschuldigd of veroordeeld, worden geconfronteerd met diverse structurele problemen als gevolg van hun taalachterstand:

• Beperkt begrip van juridische handelingen – Veel doven en dove Roma begrijpen juridische termen niet. Als zij geen Slowaakse gebarentaal gebruiken, kunnen er fundamentele misverstanden ontstaan tijdens communicatie met opsporingsdiensten, rechters of advocaten. Hierdoor weten ze soms niet waarvoor ze schuld bekennen of wat hun rechten zijn. 
• Gebrek aan tolken die gebarentaaldialecten beheersen – Hoewel het strafprocesrecht het recht op een tolk garandeert, zijn er vaak onvoldoende tolken die zowel juridische kennis hebben als de verschillende gebarentaaldialecten beheersen die binnen de gemeenschappen gebruikt worden. Dit vergroot het risico op misverstanden en fouten in procedures. 
• Moeilijke omstandigheden tijdens detentie – Er is geen structurele ondersteuning voor dove gedetineerden in Slowaakse gevangenissen. Regels over detentie, dagelijkse routines of aanvraagprocedures zijn vaak alleen mondeling of schriftelijk beschikbaar, en daardoor vrijwel onbegrijpelijk voor doven met taalachterstand. Dit kan leiden tot schendingen van hun rechten, onbedoelde overtredingen van regels of sociale isolatie binnen de gevangenis. 

Mogelijke oplossingen: naar een inclusiever strafrecht
Om onrecht ten aanzien van doven in het strafrecht te voorkomen, moeten maatregelen genomen worden om hun rechten te waarborgen:

• Opleiding voor tolken en juristen – Er moeten tolken worden opgeleid die zowel de Slowaakse Gebarentaal als de verschillende gebarentaaldialecten beheersen. Ook advocaten en rechters moeten inzicht krijgen in de impact van taalachterstand op juridische processen. 
• Verbeteren van toegang tot informatie – Informatie over rechten en plichten moet voor doven beschikbaar zijn in visuele en gebarentaalvormen, zodat deze echt begrepen wordt. 
• Betere beschikbaarheid van tolken – Er moet een systeem worden opgezet waarin regelmatig tolken beschikbaar zijn, niet alleen voor formele verhoren, maar ook voor dagelijkse zaken zoals doktersbezoeken, juridische consulten en opleidingsprogramma’s. Het opzetten van een database met gekwalificeerde tolken is noodzakelijk. 
• Toegankelijke materialen – Informatie in gebarentaal en ondertitelde video’s moeten beschikbaar zijn, inclusief uitleg over gevangenisregels, noodprocedures, beschikbare diensten en juridische informatie. Moderne technologieën zoals touchscreen-kiosken of apps aangepast voor doven kunnen hen helpen zich beter te oriënteren binnen de gevangenis. 
• Opleidingen voor gevangenispersoneel – Personeel moet worden opgeleid in de omgang met dove gevangenen, inclusief basisvaardigheden in gebarentaal en bewustwording van de specifieke uitdagingen die doven ervaren. Regelmatige trainingen en workshops onder leiding van deskundigen zouden verplicht moeten worden. 
• Mentale ondersteuning – Psychologische hulp en steungroepen gericht op doven kunnen de negatieve gevolgen van isolatie verminderen en de re-integratie bevorderen. Het is belangrijk dat therapeuten gebarentaalvaardig zijn en zowel individuele als groepssessies kunnen aanbieden. 

Conclusie: een onzichtbare, kwetsbare groep in het strafrechtsysteem
Doven bevinden zich in een uiterst kwetsbare positie binnen het strafrechtsysteem. Niet alleen hebben zij een taalachterstand, maar hun communicatieproblemen kunnen leiden tot oneerlijke behandeling en juridische onzekerheid. Hoewel de wet hun rechten waarborgt, blijkt in de praktijk dat deze niet altijd effectief worden nageleefd.

Wil het strafrechtsysteem werkelijk eerlijk en inclusief zijn, dan moeten overheid en juridische beroepsgroepen meer oog hebben voor de specifieke behoeften van deze groep. Kwalitatieve tolken, goed opgeleide juristen en verbeterde detentieomstandigheden zijn belangrijk om de barrières die doven ondervinden te doorbreken.

PhDr. Mgr. et. Mgr. Tomáš Dunko, PhD
Bc. Juraj Holéczy
Jozef Vahovský